Den polariserande humoren
Nigger boy, nigger boy, Er så sort som skorstensrøk Vakre små mahogni-hender Store hvite perletenner Krøller som den sorte ull Hele nigger-knollen full.
Med denne songen avslutta Otto Jespersen siste episode av den siste programserien oppkalla etter aliaset hans, O.J. – En utstrakt hånd, som hadde det multikulturelle Noreg og «våre nye landsmenn» som gjennomgangstema. KORK var bytt ut med eit «etnisk» band, og vox populi-panelet, som før hadde vore tre av O.J.s barndomsvener, heitte no Ali, Jesus og Sambo. Gjennom to sesongar hadde Jespersen vitsa med fordommar og stereotypiar om integrering og innvandring, ikkje gått av vegen for å sitere ganske kraftig nedsetjande språk og dryge stereotypiar, og heile tida spelt rolla som velmeinande, men tydeleg allmektig og overlegen, kvit norsk mann. Songen «Nigger boy», framført av viseog world music-stjerna Birgitte Grimstad, føydde seg fint inn i dette, og var nok tenkt som ei ironisering over den velmeinande, men trass alt rasistiske måten nordmenn ofte såg og handsama «dei Andre» på – songen var nemleg ein verkeleg dansk/ norsk-barnesong trykt opp i songbøker som var populære i skuleverket til langt opp på 70-talet.
Jespersen fekk mykje pes for O.J. – En utstrakt hånd, men det var ikkje på grunn av bruken hans av rasistiske stereotypiar. Seint på 90-talet var det faktisk kyrkja som makta å lage debatt, fordi dei meinte Jespersen hadde vanæra ein døypefont i ein sketsj, og biskop emeritus Per Lønning stilte opp i programmet og var ein av dei få gjestene Jespersen har hatt som klarte å ta kontroll over intervjusituasjonen. Ein slik situasjon – der eit heilt program over to sesongar lirer av seg stereotypiar og skjellsord om innvandrarar, utan at nokon reagerer, men ein einskild sketsj der nokon drikk av ein døypefont klarar å lage debatt – er det vanskeleg å førestille seg i dag. Det skal eg kome tilbake til.
Jespersens innvandringshumor blei nemleg hylla, dersom han blei nemnt i det heile. Mange kommentatorar sa det var på tide at innvandring blei tema for TV-humor. Det var heller åtaka hans på einskildpersonar og kyrkja som blei sett på som problematisk. Nokre år seinare hamna Jespersen i ein meir tilspissa humorkontrovers. Som programleiar i Torsdagsklubben blei humoren hans ofte sett på som injurierande, mellom anna av Kjell Magne Bondevik, etter at Jespersen hadde uttala at Bondevik måtte «røske hue ut av medisinskapet». I den samanhengen uttalte nestoren i norsk humorforsking, Sven Svebak, at Jespersen hadde gått over streken. Samstundes kom han med eit avslørande innspel som kastar ljos over kvifor Jespersen sin innvandringshumor var så lite kontroversiell. Svebak hevda nemleg at Jespersen var ein betre satirikar før, då «alle» forstod at når han vitsa om innvandrarar, vitsa han eigentleg om nordmenn sine haldningar til innvandrarar.
Men forstod eigentleg «alle» det?
På nettstader som Resett og Document,resett.no/2018/05/03/hva-skjedde-med-norsk-humor/ men også i kommentarfeltet under gamle videoar av Jespersen på YouTube,www.youtube.com/watch?v=BIYOWSJN4kY finn ein fleire som skriv at dei saknar Otto Jespersen, som vågde å vere politisk ukorrekt og seie det «som det er» om innvandrarar. Eg kjenner også fleire som har fortalt meg at deira framand-fiendtlege onkel/stefar/nabo lo godt av Jespersen sin innvandringshumor på 90-talet. Dette er så klart ikkje anna enn anekdotiske prov – men nok til å gjere det klart at mange ikkje så på Jespersen som ein som dreiv med satire om nordmenn sine fordommar, men tvert imot som ein som gav innvandrarar det velfortente glatte lag.
Ein slik dobbelt botn er typisk for humor, vil eg seie. Humor er i sin natur fleirtydig – men òg så tett knytt opp til kjenslene våre, tankane om kva som er passande og upassande, og komplekse sosiale kodar at me ofte trur at vår tolking av han er den einaste sanne og tenkelege. Men eigentleg blir humor tvert om tolka, forstått og nytta på mange ulike måtar, særskilt humor som sirkulerer i massemedia, som til dømes fjernsynskomedie. Difor blir me ofte veldig overraska når nokon blir fornærma av ein vits me likte, eller kanskje tar ille opp det me sjølv meiner berre var ein dårleg, men ufarleg spøk – og det set i gang ein humorkontrovers, der frontane ofte blir veldig harde.
Det kunne ha skjedd i tilfellet O.J. – En utstrakt hånd, men det skjedde ikkje – mest truleg fordi dei moglege motpartane anten ikkje visste om kvarandre, eller ikkje hadde ei stemme i det offentlege.Velmeinande menneske som stort sett var for innvandring, tykte dette var flott satire over alle fordommane dei meinte eksisterte der ute. Menneske som var skeptiske, eller beint fram imot innvandring, såg kan hende programmet som frisk satire over alt det problematiske innvandrarane førte med seg. Og innvandrarane sjølv? Dei kom lite til orde i 1999.
KONSERVATIV OG RADIKAL HUMOR
Bakgrunnen for korleis velmeinande menneske, inkludert professor Svebak – som er ein viktig forskar på humor, livsglede og helse – kunne tolke dette som viktig satire, er eit særskilt, men ganske vanleg, positivt humorsyn som eg kallar Humor er noko radikalt. Her ser ein på humor som noko som får oss til å tenkje nye tankar, og som gjerne er eit våpen for «den vesle mann» mot undertrykkarar. Men dersom dette stemmer, skulle jo alle som hadde mange fordommar mot innvandrarar, bli utfordra av dette programmet og kan hende til og med revurdere haldningane sine. Min påstand er at slike ting eigentleg nesten aldri skjer. Humor er stort sett konservativ, og rolla humor typisk sett har i det offentlege rom, er å få folk som allereie misliker kvarandre, til å bli meir sikker i si sak – både at dei har rett i kva enn dei meiner, og at dei som meiner noko anna, er dumme, slemme eller altfor kjenslevare. Med andre ord: Humor er ein av måtane me held ved like og forsterkar moralske grenser på. Ein utilsikta konsekvens av humor som handlar om polariserte tema, er derimot at denne forsterkinga av moralske grenser blir forvandla til forsterking av polarisering.
Dette gjeld så klart ikkje all humor: Humor er ein kompleks og rik menneskeleg aktivitet, og han gjer mykje med både det offentlege livet og privatliva våre. Av og til kan humor kanskje også røske opp i gamle fordommar. Alt det gode og fine med humor skal likevel ikkje vere tema her, for det me ser mest av når humor blir tema for offentleg samtale, er at gamle fordommar blir stadfesta.
Humor og komedie eksisterer ikkje i eit vakuum. Dei siste åra, med ein førebels topp i 2019 i Noreg, har det skjedd ganske store endringar i kva slag humor som skaper debatt. Som sagt er det ganske utenkjeleg at Jespersen sin sitering av rasistisk språk og stereotypiar ikkje hadde skapt reaksjonar i dag, særskilt når ein minnast fjorårets kanskje største humorkontrovers: «Sagen-gate».
Mot slutten av 2019, altså omtrent nøyaktig 20 år etter Jespersen sin innvandringshumor, presenterte Tore Sagen i Radioresepsjonen ei liste over dei flauaste tinga han visste om − flauhetstesten. Dette inkluderte klimafornektarar og rasisme, og det siste gav Sagen eit døme på i form av ein rant som inneheldt masse rasistiske påstandar – og apelydar. Dette programmet skapte det som blir kalla «twitter-storm», heftig debatt på Facebook, eit utall bloggar og kronikkar – inkludert ein frå underteikna – og førte til slutt at innslaget blei fjerna frå episoden, og at både NRK og Sagen la seg flate. Sagen tok òg ein kaffi på Tøyen Senter med inkluderingspolitisk talsperson i SV, Marian Hussein, for å lære meir om rasisme.
Kanskje førte denne kaffikoppen til nokre nye innsikter hjå Sagen, og kanskje òg til endra redaksjonelle rutinar i NRK. Likevel var den viktigaste konsekvensen av kontroversen eit ritual, der allereie eksisterande motsetnadar blei spelte ut og kan hende til og med forsterka. Særskilt da Hussein blei med i debatten, auka temperaturen fleire hakk, etter at ho tvitra: «Yo, @ThorGjermundE du og @NRKno har et rasisme problem.Vi er mange som forventer at statskanalen lanserer et rehabliteringstiltak for disse hvite guttene i humor avdelingen @ToreSagen er enda et symptom på en rasistisk kultur i kanalen. Ref @resepsjonen fra 29 okt 2019 30min.» [sic!] Dette blei av mange oppfatta som ein freistnad frå ein stortingsrepresentant (rett nok ein vara) på å blande seg inn i NRK sitt redaksjonelle arbeid. Eva Stenbro, journalist og konserntillitsvald i Amedia, skreiv ein kronikk i DN: «Når en sentral politiker påkaller en kringkastingssjef og ber ham om å rehabilitere utpekte ansatte, er det problematisk på flere plan. Alle som har fulgt med i historietimene, husker Stalins rehabilitering av opposisjonelle og annerledestenkende.»www.dn.no/innlegg/medier/nrk/humor/innlegg-sv-politiker-utfordrer-nrks-redaksjonelle-frihet/2-1-700150 Samanlikningar med Stalin er ikkje dagleg kost i norsk debatt, men kanskje ikkje så utypisk for den identitetspolitiske praten kring rasisme, som også har blitt ein markeringskonkurranse om ytringsfridom. «Sagen-gate» – som eg likar å kalle saka – var berre nok ein repetisjon av denne etter kvart rituelle førestillinga, som me seinast har sett i samband med SIAN-demonstrasjonane i sommar. Eit utal minoritetspersonar reagerer på kva dei meiner er rasistiske ytringar. Det blir møtt av eit fast kommentariat av stort sett kvite menn og kvinner som hevder at minoritetspersonane sin reaksjon er eit trugsmål mot ytringsfridomen. Båe gruppene er stort sett sett saman av gamle travarar, men alltid med nokre nykomarar som kjem inn på grunn av den spesielle konteksten i kvar einskild sak, som komikar Jonis Josef under «Sagengate». Denne uttrykkskonkurransen blir igjen forsterka dersom ein politikar frå venstresida støtter minoritetspersonane si sak, og særskilt dersom politikaren er ei mørk kvinne med hijab. Det var mange på nettet som meinte Hussein trengte opplæring i korleis norsk demokrati fungerer. Ho er utanlandsfødd, men har gått gjennom heile det norske utdanningssystemet og har både lang yrkeserfaring og lang politisk erfaring.
Slikt ordskifte er identitetspolitikk, i meininga at ein eigentleg ikkje diskuterer, men stadfester sin eigen identitet i det offentlege rom. Når ein sterkt fordømmer rasistiske ytringar, men samstundes er mindre villig til å diskutere kva som eigentleg skal til for å kalle ei ytring rasistisk, driv ein med identitetspolitikk. Det gjer ein også når ein set fram ufråvikelege krav om at NRK og andre skal slutte seg til denne typen fordømming av ytringar. Men også dei fleste utsegna frå den andre sida i debatten er ein måte å stadfeste eigen identitet på. Her representerer nemleg (stort sett) kvite kvinner og menn seg som det rasjonelle og uavhengige. Dei er interesselause, dei veit kva rasisme eigentleg er, dei kjempar for demokrati og ytringsfridom – men går ikkje av vegen for å samanlikne motparten med Stalin, og ser ikkje det merkelege i å krevje at ein vararepresentant i Stortinget skal bli kursa i demokrati, medan deira eige førre offentlege verv var som vara i FAU i 1981.
At desse to gruppene reagerer så kraftig no, men ikkje gjorde det i 1999, er fordi innvandrarar i Noreg har fått fleire ressursar til å delta i sivilsamfunnet og den offentlege samtalen. Samstundes har innvandringsdebatten blitt meir og meir politisert, og er framleis ganske problemorientert – noko som kan føre til ei erfaring av manglande respekt frå fleirtalet av innvandrarane. Ei slik erfaring kan få ein til å bøye nakken – eller til å bli sint. På den andre sida opplever mange kvite majoritetsnordmenn at verda deira forandrar seg, og at dei mister fotfeste, posisjonar og kanskje til og med makt. Dette handlar ikkje om klisjeen «middelmåtige kvite menn» som plutseleg opplever at dei ikkje kan vere kjipe rasistar lenger utan å få kjeft. Det handlar heller om velmeinande folk, som ei eldre kvinne eg kjenner godt. Ho har vore fadder for SOS Barnebyer sidan 80-talet, alltid stemt SV og reist mykje i Afrika. Men dei siste åra har ho berre måtta seie «neger» i løynd til dei ho er saman med dersom ho ser ein svart person på gata eller fjernsynet. Det er fordi ho veit det ikkje lenger er greitt, men ho slit med at eit alltid ufarleg ord no har blitt stygt, sjølv om ho eigentleg er antirasist. Det handlar òg om den gamle, samfunnsengasjerte mannen som brått opplever at ting han alltid har opplevd som vitsar, satire eller kanskje berre dumskap ein kan ignorere, blir blåst opp i offentlegheita, og at det kjem krav om rettsforfølging, rehabilitering og scenenekt – noko som gjer han oppriktig uroa for ytringsfridomen.
Det er altså mange kjensler involvert. Og problemet med humor er at han matar kjenslene. Sosiologar, psykologar, litteraturvitarar og filosofar har diskutert seg matte om kva humor eigentleg er, eller kva den grunnleggjande sosiale funksjonen er, men er det noko dei er samde om, så er det at humor er særs effektivt til å danne innog utgrupper. Å dele ein vits er å dele eit verdisyn, noko som også er å kjenne at ein høyrer til med andre. Dersom nokon ikkje forstår vitsen, eller ikkje liker han, er det endå betre for inngruppa – då får me bekrefta ideane våre om verda, og at dei andre som ikkje forstår, kanskje ikkje er nokon å like. Og dersom dei som ikkje liker vitsen våger å ta til motmæle, og står fram med at dei blei krenka og stiller vitsemakaren til ansvar – då har me det gåande.
HUMOR ER USERIØS KOMMUNIKASJON ME KAN NYTTE TIL Å GJERE SERIØSE TING
Humor kviler nemleg på spenninga mellom det seriøse og det useriøse. Grunnen til at han gjev carte blanche for å servere det som elles hadde blitt sett på som aggresjon eller upassande overskridingar av god kutyme, er at me veit at humor ikkje er det same som seriøs kommunikasjon. Samstundes må humor ha ein viss seriøsitet i seg for å vere morosam. Me ler ikkje av det som er hundre prosent fjas, i alle fall ikkje så godt og ikkje så ofte. Humor har nesten alltid ein brodd, og kven brodden rammar, seier mykje om både verdisynet vårt, kven me er, og kva me investerer kjensler i. Det er også verdt å minnast at i motsetnad til oppfatninga om at humor er noko radikalt og subversivt, så var det aldri underdogen som slapp unna med ein frekk vits i skulegarden – det var bøllane som allereie hadde makt. Det er difor me blir så sinte både av vitsar me misliker, og når nokon misliker ein vits me liker. I det første tilfellet meiner me at nokon har brote humorregimet, uskrivne reglar for kven som kan vitse med kva og når og korleis. Altså at dei ikkje har forstått at dei gjorde noko seriøst når dei nærma seg såre emne som hudfarge eller legning – eller kanskje til og med brukte vitsen sin som falskt flagg for å kunne såre og fornærme, for å utøve makt. I det andre tilfellet meiner me at nokon ikkje forstår at ein vits berre er ein vits, dei tar det useriøse seriøst, og avgrensar difor vår fridom og går mot vårt verdisyn.
Det er dette som skjedde i «Sagen-gate», og det er difor humor om kontroversielle tema, contra ålmenn meining, sjeldan bidreg til å gjere eit tabu mindre betent eller løyse opp kontroversen, men heller gjere det vondare og forsterke den – i alle fall dersom det er ein polariseringsdynamikk i spel allereie, det vil seie at folk korkje liker kvarandre eller er interesserte i å lytte til og svare på motstandaren sine utsegn. Det same såg me i andre humorkontroversar knytt til rasisme i 2019, som NRK sin «jødesvin»-sketsj eller debatten kring blackface i Stovnerrevyen.
Når dette er sagt, skjer ikkje slike ting automatisk, kontroversiell humor må ikkje føre til meir kontrovers. Det må alltid vere nokon som tar opp hansken – på båe sider – og meiner at her er ei sak det er verdt å bruke tid på. Noko som igjen ofte heng saman med om folk ser det som strategisk eller ikkje for å nå eit vidare mål. Som sagt forsterkar humor inngrupper, og polarisering er bra for dei som ynskjer å marsjere under fanene. Også det å bli krenka er eit retorisk verkemiddel, sjølv om ein ikkje skal avfeie den reelle smerta det kan gje.
KRENKEFEST OG KRENKEBAKRUS
Krenking er eit mykje brukt ord i metadebatten for tida, og umogleg å kome utanom i ein tekst om polarisering og humor. Noko av det dumme med «Sagen-gate», og andre humorkontroversar om rasisme, var at ein i liten grad kom forbi krenkestempelet for å greie ut ei forståing av kva krenking eigentleg tyder, og kva krenkande humor er og kan føre til. Litt lenger nådde ein faktisk i ein av dei tidlegaste humorkontroversane i 2019, då fire leiarar i Seksualpolitisk nettverk for ungdom, og etter kvart også ein tidlegare politimeister, skreiv kronikkar om korleis NRK-serien Magnus bagatelliserte valdtekt av menn, då både tittelkarakteren og seinare ein av fiendane hans blir utsett for gruppevaldtekt av gnomar. Kommentator og journalist i Morgenbladet, Elise Dybvig, gjekk djupare inn i materien og hevda at det problematiske ved valdtektsvitsinga i Magnus var korleis vitsen sitt mål – kva me i eigentleg lo av – var ideen om at menn blei valdtekne i seg sjølv. Slik blir valdtekt av menn ikkje til noko tragisk og alvorleg, men til noko latterleg – altså til noko useriøst.
Tanken bak kritikken av Magnus er altså at humor bagatelliserer, sidan han gjer ting som eigentleg er alvorleg – valdtekt – til noko me kan le av og altså ikkje ta seriøst som eit samfunnsproblem. Det er særs usikkert om humor har slik påverknadskraft, men det som verkar sikkert, er at nettopp denne bagatelliseringa, det useriøse, blir opplevt som krenkande av dei som lever med dei seriøse konsekvensane av det som blir vitsa med. Slik krenking bør ein ofte ta på alvor: Som det kom fram i kronikkane om Magnus, kan krenking føre til retraumatisering, og at folk som har opplevd ting som rasisme og valdtekt, vel å ikkje stå fram.
Min påstand er at det såkalla krenkehysteriet mange har trekt fram, ikkje handlar om at ein har blitt meir sensitiv, men at tidlegare svake grupper seier ifrå i større grad enn før. Det gjeld mannlege valdtektsoffer, og i endå høgare grad innvandrarar. Slik er dei dominerande humorregima i forandring. Samstundes er det verdt å merke seg at dette har ført til ein kultur der humoristen skal og må ta alle tenkjelege reaksjonar på alvor. Den som hevdar seg krenka, har fått mange rettar. Dette er nok vel meint, men kan få absurde utslag om det blir institusjonalisert, noko me seinast såg i tyskarvits-saka ved UiB, der ein tysk student melde frå gjennom universitetet sitt varslingssystem etter at ein professor hadde fortald ein tyskarvits. Krenking, i motsetnad til ærekrenking, handlar per definisjon om menneskeverd, difor kan ein kan berre bli krenka i ujamne maktforhold.Tyskarar kan ein neppe rekne som ei svak gruppe, og vitsen ramma ikkje studenten som student. Reaksjonen til studenten var slik sett meir i tråd med vanleg sinne på grunn av god og gamaldags personretta, ærekrenkande humor – det Otto Jespersen blei skulda for – noko leiinga ved UiB ikkje fekk med seg.
Av og til skjer altså endringar av humorregime utan kamp, av og til med. Magnus-saka var ikkje ein polariserande humorkontrovers, mest truleg fordi han ikkje mata ein eksisterande polariseringsdynamikk. «Sagen-gate», derimot, gjorde nettopp det. Det minner oss om at humor neppe skaper polarisering – trass alt er humor ikkje det same som verkeleg aggresjon, noko dei fleste av oss veit – men humor forsterkar ofte polarisering.
Spørsmålet er korleis ein kan komme vidare frå slike polariseringsdynamikkar, og om kontroversiell humor heller kan føre til genuint nye tankar. Sidan humor, paradoksalt nok, både er veldig konservativ og veldig anarkistisk i utgangspunktet, meiner eg det er umogleg å få komikarar til å fylgje ei programerklæring. Det hadde nok heller ikkje blitt særskilt morosamt. Kontroversiell humor om tema som allereie er polariserte, vil dessutan neppe klare å bryte polariseringsdynamikken, uansett kva grep som blir brukt. Truleg er slike ynske for optimistiske: Me har for sterk tru på humor som ein radikal tabubrytar.
Tyder dette at ein skal stoppe med grenseoverskridande humor om tema som er kontroversielle i offentlegheita? Er det noko tyskarvits-saka demonstrerer, er det kanskje at retningsliner for humor om mogleg er endå meir polariserande enn kontroversiell humor.
I staden for å endre humoren, bør ein gå til rota av problemet – det som har ført til polarisering. Då er det viktig å minnast at konflikt og polarisering ikkje er det same – polarisering er når ein konflikt går over i fiendskap. Klarer ein å bøte på tilhøva som gjer at deltakarane i ein polarisert konflikt føler at motstandarane er fiendar, er ein eit godt stykke på veg. Då blir det kanskje òg rom for humor som kan gje nye tankar. Når ein vitsar om seg sjølv og om venner, er det nemleg mogleg å nytte humor og sjølvironi til å leike med førestillingane og forteljingane ein har om seg sjølv. Slik kan humoren bli ein av fleire arenaer der me kan tenkje saman som samfunn.