Ville tilstandar i undergangslandet

­

Bygda og bondegarden har i norsk litteratur stått som det fremste uttrykket for vår nasjonale identitet, frå klassikarar av Bjørnstjerne Bjørnson, Arne Garborg, Knut Hamsun, Olav Duun, Sigrid Undset, Tarjei Vesaas og Olav H. Hauge til mykje lesne samtidsforfattarar som Anne Karin Elstad, Herbjørg Wassmo og Roy Jacobsen. Mange av desse, og då spesielt våre samtidige, skriv om livet på landet slik det var før i tida. Men det er i skildringane av samtida at ein ser korleis blikket på bygda endrar karakter etter kvart som samfunnet endrar seg. Til dømes kan ein vel neppe seie at framstillinga av bygdeliv hos Thure Erik Lund, Hans Herbjørnsrud og Jon Fosse er direkte nasjonsbyggjande. Sams for desse tre er også at dei sprengjer bygdeliv både som tema og som psykologisk realisme. Snarare er staden for dei ei utskytingsrampe for overskridande, intellektuelle prosjekt. Slik sett er dei tre å rekne som stamfedrane til forfattarane eg skal ta for meg her.

No for tida endrar Noreg seg i takt med den globale urbaniseringa; folkestraumen går frå grisgrendte til tettbygde strok. På landet blir det altså stadig tommare, med omstridde kommunesamanslåingar og nedlegging av lokale sjukehus og nærskular som resultat. Det viser seg også i skjønnlitteraturen. Då Marta Norheim gav ut Røff guide til samtidslittera­ turen i 2007, var bygd–by ein sentral akse, og ho vigde eit kapittel til «skiten realisme» i bygdeskildringar, med forfattarar som Jonny Halberg, Kyrre Andreassen, Vidar Kvalshaug og Sigmund Løvåsen som døme. I oppfølgjaren som kom i fjor, Oppdateringar frå lykkelandet, slår Norheim fast at motsetnaden mellom by og bygd ikkje lenger er vesentleg. «Kva som har skjedd med Bygde-Noreg, er sannleg ikkje godt å seie. Kanskje det dukkar opp att om nokre år», skriv ho (s. 15).

Eg deler i utgangspunktet Norheims inntrykk av at geografisk lokalisering ikkje betyr like mykje som før, og éi årsak er rett og slett at forskjellane mellom urban og rural livsstil er mindre. Overalt sit folk med mobilen i handa eller pc-en i fanget og tek del i virtuelle samfunn.Til dømes kunne Carl Frode Tillers siste roman, Begynnelser (2017), ha gått føre seg nær sagt kor som helst i landet. Hovudpersonen er ein naturvernkonsulent som både sit på kontor og er ute i marka, som køyrer ungar til sportsarrangement og reiser på konferansar på hotell. At vi reiser mykje, er også sams for bygdeog byfolk, og i mykje aktuell litteratur går då også handlinga føre seg i både bygd og by, innog utland. Viktige forfattarar som Vigdis Hjorth og Hanne Ørstavik er tydelege døme, og ein ser det same i bøker av yngre forfattarar, som Heidi Furres Paris­ syndromet (2013), Amalie Kasin Lerstangs Europa (2014), Ida Hegazi Høyers Historier om trøst (2016) og Lotta Elstads Jeg nekter å tenke (2017).

Likevel er det ikkje slik at bygdelivet har forsvunne. Framleis skriv unge forfattarar gode, realistiske skildringar av livet på landet, som Sivert N. Nesbøs Skårgangar (2013) og Som eit barn (2015) og Jan Kristoffer Dales Arbeidsnever (2016). Den etablerte artisten Stein Torleif Bjella har nyleg gjort lukke med diktsamlinga Jordsjukantologien (2017), der han gir stemmer til karakteristiske typar og konfliktar på bygda. Lars Mytting er også ein suksessrik forfattar som skildrar bygdeliv i Gudbrandsdalen i romanane Hestekrefter (2006) og Vårofferet (2010). Så bør det også nemnast at svært mange bardomsskildringar går føre seg ein stad på bygda i nær fortid, blant døma finn vi alt frå den mest kjende litteraturen, som Karl Ove Knausgårds Min kamp, særleg bind 3 (2010), til mindre kjende bøker som Ingeborg Arvolas Neiden 1970 (2015). Men hos desse er det som regel ikkje den geografiske plasseringa på landet som er viktigast, men den barnlege opplevinga av miljø og familie.

Sjølv om Norheim tar høgd for at ei bok som ser etter tendensar, ikkje dekkjer alt, er eg berre delvis samd i påstanden om at Bygde-Noreg betyr mindre enn før. Eg vil heller seie at det er realismen som har slått sprekkar. Her skal eg difor ta for meg bøker der landsbygda står sentralt i kraft av å representere det motsette av det moderne, urbane informasjonssamfunnet. Dette er ein tendens som ikkje har vorte tydeleg før heilt i det siste. Erlend Nødtvedts roman Vestlandet, som eg siterer innleiingsvis, kom til dømes ut same haust som Oppdateringar frå lykkelandet. Dette essayet må difor lesast som eit supplement til Norheims bok.^{Takk til Marta Norheim for private tips om forfattarar som skriv om bygda.} Og det skal handle om fantastiske, mytologiske, mystiske, symbolske, dystopiske og vitalistiske drag i norske bygdeskildringar.

FRAMANDGJERING AV BYGDA

Dette segmentet av bygdeskildringar dukka først opp i synsfeltet mitt i 2008, året etter at Norheim gav ut si første bok om samtidslitteraturen. Då kom romanen Frægd av Lars Ove Seljestad ut. Tittelen, som betyr «slekt», skjuler ein burlesk komedie der familieliv på ein eplegard i Hardanger vert skildra som eit originalt møte mellom relativt moderne tid og vikingtid. Det artar seg til dømes slik at den ti år gamle hovudpersonen får skryt etter at han ved eit uhell har stukke auget ut på ein kamerat med tresverdet sitt. Bestefaren meiner at han med det har blitt fullverdig mann! Endå meir stas er det det då han seinare drep ein annan gut som vil leike. Då han vert valdteken av ein galte, er det derimot berre spitord å få.

Seljestad er sosiolog, og heilt sidan debutromanen Blind (2005) har han tematisert mannsrolla og normkollisjonen mellom arbeidarkulturen i vestlandsbygda og den «feminiserte» middelklassekulturen i hovudstaden. Det er eitt aspekt av korleis folk som har forlate bygda og gjort klassereise, kan kjenne seg framandgjorde både på staden dei reiste frå, og i byen dei har flytta til. Han skriv i hovudsak innanfor den gjengse psykologiske realismen, men Frægd er ekstra interessant i og med at det framandgjorde blikket på bygda fører lukt ut av realismen. Forteljaren i Frægd er i opposisjon til den autoritære og eigenrådige faren, men idealiserer bestefaren, som i størst grad personifiserer vikingnormene. Det er ein ambivalens her: Forfattaren skriv fram førmoderne normer som i den moderne konteksten verkar som karikerte oppfatningar av maskulinitet. Samtidig er det som om han sørgjer over at spesifikt maskuline verdiar som fysisk styrke og æreskultur knytte til sterke mannsfellesskap har blitt så grundig nedvurderte i nyare tid. Ettersom nordmenn i bygd og by lever sine liv via internett, forsvinn stadig meir av ein livsstil som er nært knytt til vår norrøne identitet: det tradisjonelle bygdelivet, der menn og kvinner hadde sine klart definerte, komplementære roller gjennom fysisk arbeid.

Ein annan forfattar som la heimbygda og realismen bak seg i éi og same rørsle i 2008, er Lars Petter Sveen. Då debuterte han med novellesamlinga Køyre frå Fræna. Samtidig som novellene tek for seg mange kjende trekk ved bygdelivet, som ungdommeleg råkøyring med tragisk utfall, politisk usemje og møte mellom fastbuande og asylsøkjarar, har novellene tydelege element av det overnaturlege og satiriske. Ein ung far opplever sorga over sitt døde barn som ei bankeånd, glatte politikarar får heilt fysisk splitta tunge, ein drukna far vender attende til familien og blir kjeppbanka av sønene, og gjenferdet av ein tysk soldat har nattlege møte med gardskjerringa han har gjort gravid. Sveen kan godt vere inspirert av Hans Herbjørnsrud, som lenge var ganske aleine om å ta det mystiske og grøssande inn i novellekunsten. Men den frie vekslinga mellom det psykologiske, det fantastiske, det satiriske og det politiske opplevde eg som eit taktskifte i samtidslitteraturen den gongen for snart ti år sidan. At Sveen opna det litterære feltet opp på denne måten, handla om ein reaksjon på og opposisjon mot den intellektuelle realismen hos Dag Solstad.^{Her er kjelda Lars Petter Sveen sjølv, i samtale i samband med Boknatta 2014 på Ivar Aasen-tunet.} Det kan også seie noko om ein endra mentalitet hos nye generasjonar som er sterkt påverka av estetikken i film og tv-seriar, kulturuttrykk som har blitt stadig viktigare i den biletbaserte internettalderen.

DET UKJENDE I HEIMEN

Ein annan relativt nyetablert forfattar som skildrar landsbygda med dramatisk temperament, er Ida Hegazi Høyer. I debutromanen Under verden (2012) møter vi ei ung kvinne som har busett seg i ei hytte på Hemnes i Aurskog Høland for å vere aleine og skrive. Men i staden for at bygda blir ein gøymestad, opplever ho at ein kjem tettare på kvarandre i grisgrendte strok, og ho hamnar i konfrontasjon med både andre og seg sjølv. At ho viser seg å dele hus med gnagarar som ikkje lett lèt seg utrydde, får nærmast symbolske dimensjonar: Etter til slutt å ha rive opp eit rote golv og slått i hel ein heil rottefamilie, kjenner kvinna det som ho har erobra sin eigen heim ved å bli kvitt det framande. Like etter oppdagar ho at i bygda er det ho som er framand og uønskt, og at «hjemme handler om retten til å kaste ut» (s. 168). Å busetje seg på landet blir slik ein refleksjon rundt møtet mellom natur og kultur, det kjende og det framande, det tamme og det ville, også i ein sjølv. At villdyret har vakna i kvinna, må ein vel kunne seie når ein dag sluttar slik: «Og så vasker jeg meg for blod. Og for sæd. Og for jord. Og for innbilt anger» (s. 78). Romanen endar med eit gåtefullt formulert møte med «Dyret», som kjem mot forteljaren gjennom det som kan vere eit indre eller eit ytre landskap: «Og så kommer det. Det jeg har venta på. Det jeg frykter aller mest. (...) Det er de ferske øynene som river i en vanskapt trygghet» (s. 185). Her begynner realismen å sprekke opp, noko Hegazi Høyer gjer endå tydelegare i Fortellingen om øde (2015). Men då har ho forflytta seg frå den norske landsbygda til ei tropisk øy.

Bygda som eit landskap der det nære blir framandt og det framande nært, ser vi også i Birger Emanuelsens andrebok, Fra jorden roper blodet (2014). Det er eit tilsynelatande realistisk familiedrama; hovudpersonen Tallak Nybuen driv jakt i fjellet rundt den vesle garden der han vaks opp aleine med faren, og minnest episodar frå barndommen. Etter å ha skadeskote ein bukk får han med seg naboen opp i fjellet for å få finne og avlive dyret. Etter kvart blir det klart at relasjonen mellom dei to mennene rommar løyndommar om fortida. Historia har fleire trekk som legg til illevarslande symbolske og mytiske dimensjonar.

I starten av romanen blir dalen der familiegarden ligg, skildra som eit sår i jorda.Vi får vite at ei demning er i ferd med å bli bygd, noko som vil leggje mykje av dalen under vatn: «Hele hans barndom skulle legges under vann. (...) Kanskje var det bare godt å få vasket den bort» (s. 10–11).Tittelen Fra jorden roper blodet alluderer til bibelhistoria om Kains drap på broren Abel, og varslar at det er liten grunn til å vente seg ein lukkeleg slutt. Undervegs blir stemninga ytterlegare understreka av uhyggelege historier. Då Tallak var gut, fortalde faren korleis han fann fela han har hengande på veggen: Ei natt vakna han av musikk, og lyden viste seg å kome frå innsida av ein jordhaug: «Det var en grav som åpnet seg, og under meg lå det et menneske i skinn og bein og spilte» (s. 132). Faren drap zoombien som låg der med rotne auge, og tok fela. Det går fram at dette er ei skrøne, men seinare følgjer to myteliknande forteljingar som skildrar stamfedrane i slekta som drapsmenn. Eg nøyer meg med å referere den eine her: Spelemannen Sølve drep ein brudgom fordi han blir riven ut av ei ekstatisk speleøkt. Etter å ha blitt forbanna av den sørgjande bruda, flyktar han til fjells og reiser ein gard. Dette dannar eit mørkt bakteppe for ein nærare tragedie, nemleg kvifor mor til Tallak forsvann ut av livet hans då han var liten. Som hos Hegazi Høyer ligg det ei historie om vald under tryggleiken i heimen, men her har vi i tillegg ei forbanning som er direkte knytt til det å skape: til spelemannen som skaper musikk, og kvinna som set nytt liv til verda.

I Rikard Ingdal sin debutroman Hogst (2016) er det gjort endå meir eksplisitt at landskapet der heimen ligg, husar det skjulte og truande. Hovudpersonen Gorm minnest barndommen med den autoritære og skremmande faren etter at han sjølv har teke over skogsdrifta. Også her ber skildringa av den mørke og trugande naturen preg av projisering av psykiske spenningar, og dei manifesterer seg særleg når guten og faren nærmar seg den myteomspunne Likskogen, der ein mystisk galning og spåmann skal ha halde til i nær fortid:

Folka i bygda har lite med kvarandre å gjere, likevel viser det seg etter kvart at «[a]lle i denne bygda veit noko om ein som ein sjølv ikkje veit» (s. 181). Då det mot slutten kjem for ein dag at Gorm ganske så konkret er i slekt med både det framande i skogen og henne han har gifta seg med, reagerer han med å hogge ned Jervtreet: det første treet forfaren planta da slekta busette seg i dalen. Romanen endar i tragedie.

I desse tre romanane representerer bygda ein stad for farlege løyndommar og latent vald i det heimlege. Med andre ord opplever personane «das unheimliche», som er Sigmund Freuds omgrep for det som er nifst og skremmande, ikkje fordi det kjem som ein fare utanfrå, men fordi det kjende og trygge enten forandrar seg eller viser seg å vere noko anna enn ein har trudd. Hos Emanuelsen og Ingdal fører møtet med «das unheimliche» til brot med slektstradisjonen. Det verkar nærliggjande å tolke det i retning av at moderne nordmenn er framandgjorde frå gamle tradisjonar og livet i nærkontakt med naturen. Men naturen kan også i seg sjølv stå for det ukontrollerbare og farlege.

ETTER SIVILISASJONEN

Økologiske perspektiv har blitt stadig vanlegare i norsk skjønnlitteratur dei siste ti åra, og det er spesielt relevant for skildringar av bygda. Tenk på debattane som har rasa om «monstermaster» for straumføring gjennom fjellog fjordlandskap, giftdeponi i fjordane, nedbygging av matjord, boring etter olje i Lofoten og skyting av ulv. I tillegg kjem trugselen frå klimaendringar med til dømes auka nedbørsmengder som gir større rasfare. Når alt dette kjem på toppen av endå tydelegare menneskeskapte katastrofar som tap av arbeidsplassar og fråflytting, kan ein verkeleg kjenne på dystopiske stemningar.

Ein forfattar som har skapt eit fantasifullt uttrykk for dette, er Kjersti Wøien Håland. Romanen Dommedøgn (2014) gir glimt av livet i den fiktive vestlandsbygda Berg inst i ein fjord gjennom sju veker som leiar fram mot eit katastrofalt steinras og ei påfølgjande flodbølgje. Ein katastrofe som alt har ramma bygda, er at hjørnesteinsbedrifta, smelteverket, har lagt ned produksjonen slik at massearbeidsløysa har ramma både bygdesamhaldet og framtidstrua. Wøien Håland fortel med ei blanding av ironi og alvor, humor og angst, sosialrealisme og symbolisme som slår meg som postmodernistisk – passande nok, ettersom spesielt konseptet sanning i det siste ser ut til å ha blitt postmodernistisk for alvor. Når til dømes vegtunnelar gror igjen til solid fjell, er det eit både meiningsladd og kjensleladd brot med realismen; dei som har overlevd flodbølgja, kan verken rømme eller få hjelp. Slik skaper forfattaren sin illustrasjon av ei forvirrande samtid prega av trugslane frå den globaliserte kapitalismen og tilhøyrande klimaendringar.

Det er fleire forfattarar som har skrive dystopiske tekstar om korleis ein framtidig miljøkatastrofe kan gjere landsbygda til ein skummel stad når klimakriser gjer at sivilisasjonen raknar og alle må kjempe for seg og sitt. To eg har merka meg, er novellistane Nicolai Houm (Alle barn er laget av ild, 2009) og Therese Tungen (Ein gong var vi ulvar, 2017). (Sistnemnde rører seg også over i det fantastiske, men ikkje i den novella som handlar om klimakrise på bygda.) Men det er spesielt to romanforfattarar som i det siste har utmerkt seg med vilje til å dra ting ut i det ekstreme.

Morten Øen debuterte som poet alt i 1990 og har i tillegg til ei rekkje diktsamlingar også skrive seks romanar. Boka som er interessant i denne samanhengen, er romanen Tellemarck (2015), ein slags westernpastisj der hesten er bytt ut med snøscooter, indianarane med bygdefolk i indre Vest-Telemark og cowboyen med ein forfylla, desillusjonert altmogelegmann av ein forfattar. Stavemåten i tittelen er henta frå eit gamalt nederlandsk kart, trykt i boka, der Telemark er ein blank flekk fordi kartmakarane aldri våga seg dit. Etter at det lokale kraftverket har blitt sprengt, noko som har skapt ei flodbølgje frå den lokale innsjøen, endar hovudpersonen og to andre på vill flukt innover fjellvidda, der dei både endar i skotveksling med namngitte norske forfattarar og finn alternative samfunn. Her er katastrofen altså eit utslag av terror, og eg ser eigentleg ikkje spor av klimadystopi hos Øen. Derimot kan ein kanskje snakke om kulturdystopi: Romanen er prega av sterk skepsis til det etablerte kulturlivet, medan eit midlertidig sivilisasjonssamanbrot blir framstilt som ei real reinsking av lufta.

Ein annan poet som i nyleg har rørt seg over i prosaen, er Erlend O. Nødtvedt. Han debuterte same år som Lars Petter Sveen, i 2008. I diktsamlingane Harudes (2008), Bergens beskrivelse (2011) og Trollsuiten (2014) har bergensaren Nødtvedt gått inn i vestlandsk historie og folkloristikk med stor entusiasme og signalisert slektskap til andre Vestlands-diktarar med visjonære og mystiske drag, som Jon Fosse og Olav Nygard. Også han går motstraums, ikkje frå bygda mot storbyen og utlandet, men frå byen mot fjord og fjell, frå samtida og bakover i historia. Sist haust gav han ut sin første roman, den kulturpolitiske on the road-komedien Vestlandet.

Det startar med at forfattaren og kunstmålaren Yngve har stole hovudskallen til den historiske opprøraren Anders Lysne frå sentralmakta for å bringe han heim til ei verdig gravlegging i heimkommunen Lærdal. Dei legg av garde i ein slitenToyota Camry for å finne det eigentlege Vestlandet – noko som også artar seg som ei intens fyllekule. Romanen ber preg av ivrig mytologisering av levande og daude vestlandskunstnarar, ekstatiske musikkopplevingar som inngir visjonar frå den patriotiske historia, og møte med allslags personifiserte motkulturar. Den store fienden er «vinkelhjernene» frå Austlandet, altså byråkratar og sentralmakt.Vestlandet stig her fram som eit mystisk og vilt landskap der ein ikkje alltid kjem ut av same tunnelen som ein køyrde inn i. Ferda endar i ein dionysisk marknadsfest. Klimaperspektivet er ein del av premissane som set stemninga i romanen, spesielt gjennom samtale om dei enorme nedbørsmengdene og korleis det aukar faren for steinras: «1868 var ellers det store rasåret her i Sogn. Ikkje færre enn 150 strauk med på berre eitt år. Men det kan fort bli eit normalår framover, skal de sjå» (s. 55). Romanen sluttar med at eit ekstremvêr skaper apokalyptiske tilstandar i bygda Lærdal. Som hos Wøien Håland er naturkatastrofen vel så mykje uttrykk for kjensler knytte til ei politisk utvikling som eit memento om klimaendringar. Men trur ein at det siste er menneskeskapt, heng jo emna uløyseleg saman.

Trass all denne dramatikken rullar teksten i Vestlandet stort sett fram som ein munter samtale mellom venene – før det plutseleg slår over i ekstatiske fantasiar eller ville kampscener. Det er med andre ord lite tvil om det er ein komedie vi har med å gjere. Likevel målber romanen ein tydeleg skepsis til den politiske utviklinga i landsdelen, noko som mellom anna kjem fram når ein av dei hata embetsmennene frå Austlandet blir avbroten midt i denne talen: «Vestlandet blir aldri fritt, aldri! (...) vi skal vedbli å nedlegge hvert eneste lokalsykehus, hver eneste ferge, alle bygder skal erstattes med kjøpesentre, og vi skal drepe nynorsken,Vestlandet skal erstattes av en helt maktesløs region, vi skal for alltid utsuge hver eneste krone av ... / Tikkende Bonde stilner embetsmannen med knyttneven» (s. 185).

VILL, VILLARE, VITALISME? Det kom overraskande på meg at den ville blandinga av humor og alvor, mystikk og satire, politikk og fantasi i desse framstillingane av landsbygda skulle gi sterkare assosiasjonar til vitalisme enn til dystopi. Sjølv om naturen er farleg og katastrofar rammar, er det ingen av desse forfattarane som teiknar opp den typen goldt, håplaust scenario ein gjerne ventar av dystopien som litterær sjanger. Då ser ein snarare for seg ein roman som Merethe Lindstrøms siste, Nord (2017), der barn er på flukt gjennom grå, utbomba krigsområde. I bøkene eg har sett på her, verkar det snarare som om krisene utløyser ny energi.

Ifølgje Eirik Vassenden, professor i allmenn litteraturvitskap i Bergen, er vitalismen kjenneteikna av «tendensen til å dyrke kraft og vitalitet, oftest med utgangspunkt i livet slik det viser seg i og gjennom naturen». Han skriv vidare at vitalismen er «en holdning, en filosofi og en ideologi som setter instinkter, intuisjon og det irrasjonelle fremfor rasjonell tanke og sosiale kontrakter» (s. 13 i Norsk vitalisme. Litteratur, ideologi og livs­ dyrking 1890–1940, 2012). Alle dei omtala bøkene nærmar seg naturen og bygdelivet gjennom det sanselege, instinktive, førrasjonelle og umedvitne. Hos Sveen, Emanuelsen og Ingdal handlar det ofte om kjensler knytte til slikt ein ikkje kan vite, men likevel på ein måte anar, men berre hos førstnemnde viser dette seg i overnaturlege fenomen. Hos Hegazi Høyer finst ein tydelegare fascinasjon for det å kome i kontakt med det «dyriske» i seg sjølv.

Ein endå tydelegare vitalistisk impuls finst i måten Øen, Nødtvedt og Seljestad brukar motiv som vald, kamp og naturkatastrofar på. I vitalistisk kunst fungerer den ekstreme situasjonen som ei utreinsking av det stivna og oversiviliserte, noko som gjenopprettar ein ny kontakt med livet, skriv Vassenden. Både Øen og Nødtvedt vil eg seie omfamnar den vitale villskapen som dei ekstreme situasjonane valdelege sabotasjar og ekstremvêr skaper. Hos Wøien Håland ser eg ikkje den same fascinasjonen for vald, men det finst ein vitalitet i komposisjonen og humoren; det er nesten som om naturkatastrofen fungerer som katarsis for den trykte stemninga arbeidsløysa har skapt.

Det eg oppfattar som vitalistiske drag i romanane kan ein sjå i samanheng med politisk tendens i ein del av bøkene. I filosofien er Friedrich Nietzsche den mest kjende eksponenten for vitalistiske impulsar, og som vi veit, har han blitt teken til inntekt for politiske haldningar langt ute på høgre fløy i politikken. Morten Øen legg seg då også langt til høgre i det ideologiske landskapet, mellom anna når han lèt ein av romankarakterane framføre eit forsvar for Vidkun Quisling som ein velmeinande, men akk så misforstått statsmann. Erlend O. Nødtvedt plasserer seg derimot ein stad mot venstre, både ved å bruke termen «Høgre-folk» i nedsetjande tyding og ved å la hovudpersonane omtale «et sosialistisk kooperativ av samarbeidende vestlandske bygdelag» som eit mål å strekkje seg etter (s. 104). Men hos begge er kanskje anarkismen like relevant som høgre–venstre-aksen: Dei viser ein sams motvilje mot det gjennomregulerte samfunnet. I det ligg det ein vitalistisk impuls, jamfør det Vassenden skriv om å setje instinkt og det irrasjonelle over samfunnskontrakten.

Seljestads framstilling av valdelege æreskampar blant eplehausting og svineslakt gir derimot assosiasjonar til ei idealisering av det norrøne som vi vanlegvis assosierer med det reaksjonære ytre høgre. Det er også verdt å merke seg at måten kvinner og kjønnsroller blir framstilt på både i Seljestads Frægd og i Øens Tellemarck, ikkje akkurat gir inntrykk av eit positivt syn på dagens likestillingsideal, men snarare idealiserer ein slags naturtilstand der grunnleggjande drifter styrer handlingane og den sterke mannen vinn både ære og kvinnegunst.^{Dette er berre ei vurdering av tendensen i tekstane, ikkje av kva forfattarane elles står for.} Både Seljestad, Øen og Nødtvedt skriv underhaldande, men det er tankevekkjande at bøkene gir assosiasjonar til straumar i åndslivet som var sterke i Europa for eit drygt hundreår sidan – med alt som braut laus då. Dei vitalistiske impulsane seier truleg lite om faktisk, notidig bygdeliv, men kan tolkast som at bygda i samtidslitteraturen er i ferd med å bli eit mentalt landskap som symboliserer opprør og motstand. Eg vil ikkje kalle romanane for «klimalitteratur», likevel er det bøker som på kvart sitt vis projiserer kjensler knytte til samfunnsog klimaendringar over på skogane, fjordane, fjellviddene og det vi måtte ha igjen av ville dyr. Det fantastiske, dramatiske og symbolske blir vitalistiske utslag av aukande polarisering og høg temperatur i samfunnsdebatten. Humoren det er gjort med, fungerer som motreaksjon mot dystre utsikter og forsvar mot frykta for at sivilisasjonen slik vi kjenner han, er i ferd med å forsvinne.

Kanskje trekkjer eg tendensen langt når eg les skildringane av ville tilstandar på bygda som utslag av vitalisme. Men 1om det er éin ting desse forfattarane både praktiserer og oppfordrar til når dei sprengjer realismen, så er det nettopp det: å kjenne etter kva som rører seg i samtida av kjensler og impulsar og så dra dei ut i det ekstreme. Kvifor drive med kunst i det heile om ein ikkje pressar tanken og fantasien så langt det går?