Kvar er «heime»?

­

Eg kan seie mykje bra om Ål, heimstaden min. Eg har no budd størsteparten av livet mitt her, og eg kjem nok til å bli buande i nokre år til. «Ja så, har du flytta heim?» fekk eg ofte høyre den fyrste tida etter eg kom attende i vaksen alder, både frå kjente og heilt ukjente. Mange veit om Kaslegard her på Ål, dei måtte berre få på plass kva Kaslegard eg tilhøyrde. Medan eg ikkje syntest eg høyrde til i det heile tatt.

Eg har gått runde etter runde med meg sjølv om kva «lokal tilhøyrsel» eigentleg inneber for meg. Eg er glad i fjella her, desse fjella som mange frå Oslo og Bergen gjerne reiser til i påskeferien. Sjølv er eg ikkje så glad i å gå på ski, og det er nok éi av fleire årsaker til at eg ikkje høyrer så veldig til i fjellbygda. På sundagar vil eg gjerne ta ein kaffikopp med nokon, men på vinterstid må det helst skje etter sola har gått ned, for då skal alle andre som bur her, ut på tur. For nokre år sidan gjekk det opp for meg at eg kunne velje det sjølv, om eg skulle på ski eller ikkje. Sidan den gong har eg ikkje prøvd skiskoa mine. Det skal seiast at det hender eg drar på meg skibuksa når eg skal i butikken, særleg etter ein dag med stillongs og vedfyring heime. Då brukar eg å ikkje svare direkte avkreftande når folk spør om eg har vore på skitur. «Nydeleg vêr», svarer eg heller, og så kan det vere at den andre går frå butikken og tenkjer «flate, og eg som droppa skituren i dag».Viss eg er riktig heldig, då. Borna mine har alt begynt å klandre meg for skimangelen i oppveksten deira, for alle andre går på ski i helgene, berre ikkje vi. Tru meg, eg har prøvd å få dei ut på tur, dei var ikkje spesielt takknemlege då heller.

Tilhøyrsel ligg ofte i språk, og heldigvis pratar eg framleis halling, rett nok noko utvatna. Men om eg ikkje har pugga namn og gardsnamn, kjem eg likevel til kort. Dette er nemleg mange ålingar veldig gode på. Og er du ein lur innflyttar, puggar du gjerne litt før du kjem på den nye arbeidsplassen din, og så er den sosiale aksepten i boks.

Då eg skulle bli presentert på mitt aller fyrste bokarrangement på Ål, gjekk det føre seg slik:

– Velkommen, Bergljot Kaslegard! – Takk! – Men, Kaslegard? – Ja. – Kven er du dottera til, då? – Til mor og far min.

Programleiaren stod og stussa litt, stakkar, lenge nok til at eg begynte å bli uroleg for at eg kanskje hadde vore litt frekk. Tilhøyrarane lo ikkje så veldig, men eg såg faktisk at mor og far min smilte letta då han gjekk og sette seg med uforretta sak. Det er nok enklast for ålingar å forhalde seg til andre om dei veit kva slekt det er snakk om.

Eg er altså elendig på namn og ikkje spesielt interessert i bygdehistorie. Det siste er i grunnen i overkant trasig å innrømme og i enkelte lag bortimot for sosialt sjølvmord å rekne. Men for å hugse menneske må eg treffe dei, helse på dei og helst prate med dei ei stund. Sjølv då hender det at eg bommar. Sånn sett er eg ganske dårleg på nettverksbygging, noko som jo er lurt å kunne for å få ei kjensle av å høyre til. Men no har eg budd her ei stund, og eg har fått nokre vener, og eg har ein god del kjente eg kan helse på, og eg lar meg framleis overraske over kven som faktisk er i slekt med kven. Inkludert meg sjølv.

LUFTETURAR

Når eg reiser til Oslo for å trekke inn eksosog frityr-os og drikke latte og møte nye menneske, er det ikkje sjeldan eg må gjere greie for livet mitt på Ål. Eg forsøker å ikkje stikke hol på ballongen med ein gong. Eg skryter av naturen og den tørre og fine vinteren, eg kan til og med skryte av dei flotte skiløypene i Ål kommune som går nesten like utanfor døra mi. Eg nikkar også bekreftande til at det nok er mogeleg å få ein kvardag med lågare tempo på bygda, for det er jo ikkje så mykje trafikk her og ikkje så mange butikkar, og likevel har vi alt vi treng. Men eg nemner ikkje at eg ofte legg meg om kvelden med puls oppi taket etter ein 10-timars arbeidsdag, lekselesing og køyring til diverse aktivitetar.

Det beste med Ål er kulturhuset, seier eg til slutt. Det er heilt avgjerande for meg, faktisk, og no skal det byggjast ut, og vi skal få vår eiga Landsdelsscene for dans! På dette tidspunktet brukar eg å miste tilhøyrarane mine, for kulturhus finst jo overalt, og då er ikkje temaet så spennande lenger. Samtalepartnarane mine begynner heller å bli litt svømmande i blikket. Det er fest, og vi skal ha det festleg, og det viser seg at kuriositeten frå Øvre-Ål vil snakke om anna enn bønder og jordtvistar og originalane på Samvirkelaget. Før vi avsluttar, blir Hellbillies og Stein Torleif Bjella nemnt, og så smiler eg til dei, og vi er liksom på nett.

Det hender forresten også at eg blir møtt med utbrot som «Å, herregud! Der kunne jeg aldri ha bodd!» eller «Er ikke Ål veldig lite og trangt?» eller «Hva? Bor du på Ål? Hvorfor det?!»

Det skal også seiast at det hender eg får liknande reaksjonar her oppe, men med motsett forteikn. Ofte dreier det seg om ålingar som har budd i byen og veit kva det inneber. Når dei reiser på helgeturar til byen og kjem heim med handleposar og slunken lommebok, trekker dei eit lettelsens sukk idet dei stig ut av toget på Ål stasjon. Tenk at folk orkar å bu i det maset ...

Dette skjer også med meg, særleg i vinterhalvåret. Men det kan snu grådig fort. Når eg ikkje ser ei levande sjel på vegen frå stasjonen og heim til Øvre-Ål, eller stikk innom butikken og det viser seg at dei ikkje har tahini og eg vil lage hummus akkurat den kvelden så eg må køyre innom både Kiwi, Rema 100 og Spar (nei, vi har ingen innvandrarsjapper!), då tenkjer eg: Erre mulig?! Eller når snøen berre ligg og ligg og ligg og det blir mai og bjørka så vidt greier å sprette og det er berre små snøflekker att på skuggesida i Vestlia, men så vaknar vi den 17. og så snør det likevel, då, særleg då, tenkjer eg: Kvifor gidd nokon å bu her i det heile tatt?! Ja, det er lite på Ål. Vi er om lag 4000 innbyggjarar i heile kommunen. Og det er til tider trongt på Ål òg. Om eg ynskjer å oppleve noko, ein konsert, ei framsyning, ein film, må eg vente nokre veker eller månader før det dukkar opp noko eg har lyst til å få med meg. Den luksusen ein har i ein by, har vi ikkje her på bygda. Og lenge meinte eg at ålingar var trongsynte, og det er vi nok på vårt subtile vis, men dei mest uttala trongsynte folka eg har møtt, er likevel Oslo-folk. Særleg dei som aldri har budd utanfor ring 3. Som budde heime medan dei studerte, og som fekk jobb i byen etter at dei var ferdig utdanna, og som framleis møter barndomsvenner ein gong i månaden til eit glas vin eller for å sjå ein fotballkamp. Dei er til forveksling lik dei av oss som aldri flytta frå dalen, og som no er vaksne og svært tilfredse med dei smale rammene dei har gitt seg sjølve.

MENNESKE

Eg bur midt i Winter Wonderland og likar ikkje ski. Eg har forresten utdanna meg til å jobbe i forlag, men flytta til Ål og vart pianolærar og forfattar i staden for. Eg er elendig på nettverksbygging og lokalhistorie, og eg blir sur når lokalbutikken ikkje har akkurat det eg treng. Og likevel, kvart semester når Ål kulturskule køyrer i gang med ein stor elevkonsert eller eit digert fellesprosjekt og eg sit med dundrande hjarte og tårer i augekroken idet pianoelevane mine speler for full sal, då tenkjer eg: Dette er eg ein del av. Dette er mitt. Alle vi på scena og i salen tilhøyrer kvarandre, og vi tilhøyrer noko større: kulturlivet på Ål, kulturhuset og kulturskulen, musikken og kunsten. Ingenting mindre, faktisk. Sjølv om eg berre jobbar 40 prosent i kulturskulen, er det nok til at eg får ei kjensle av å høyre til lokalsamfunnet mitt.

Dessutan møter eg ein god del folk på Ål. Eg møter ikkje så ofte nye folk, men når det skjer, er det ekstra stas. I haust snubla eg over ei herleg dame på kulturhuset som eigentleg ville trene yoga, men som også lurte på om kulturskulen kunne ha bruk for henne, ho var utdanna dansar og musikar, og om nokre veker skal vi sette opp ei framsyning saman med henne og ensemblet hennar. Vips, slik foregår det på Ål.

På ein fest tett opp mot jul vart eg sittande og diskutere kjønn med fire menn: ein prest, ein journalist, ein kunstnar og ein nasjonalparkforvaltar. Eg skal ikkje gå inn på sjølve diskusjonen, det var i grunnen eg som vart sittande og forsvare den tradisjonelle mannsrolla, medan dei fire andre ikkje heilt skjønte kva eg dreiv på med. Uansett, eg kunne halde fram med å ramse opp det enorme mangfaldet av yrke som var representerte på den festen: biblioteksjef, veterinær, sjukepleiar, terapeut, snikkar, lærar, gravferdsagent ... Og dette var folka mine. Ikkje alle i like stor grad, men mange av dei. Der og då kjente eg meg heime, ikkje på grunn av yrke, språk eller status, men på grunn av eit felles ynske om å møtast og utfordrast. Og det interessante var at nær samtlege av festdeltakarane hadde budd fleire stader enn på Ål. Nokre av dei var til og med tilflyttarar utan noka større tilknyting til bygda enn draumen om meir friluft.

Det er det sterke kulturlivet og menneska eg møter på Ål, som gjer at eg kjenner at eg høyrer til her. Så sjølvsagt kunne eg ha budd andre stader òg, eg kunne ha budd i Valdres eller Telemark eller Førde, for den saks skuld. Men no vart det Ål, fordi det passa seg slik. Og det er krevjande å begynne på nytt, det krev ei stor mengd tålmod, så eg blir her nokre år til.

BALANSE

Far min har alltid sagt at han skulle ha budd på ei hytte langt inne på fjellet. Men så møtte han mor mi, og så hadde han ikkje noko val. Likevel trur eg at han stadig lengtar etter denne hytta, og eg skjønar han godt. For menneske er fine, men dei er også veldig slitsame. Og kanskje det er difor vi helst pratar om kvar vi kjem frå, og kvar vi skal feriere, og kva endringar vi har gjort i huset det siste året, fordi alt anna vil vere for krevjande? Det ville krevje at vi kjente etter, at vi vart bevisste oss sjølve i større grad i møte med andre.Vi ville også risikere å bli avviste, den grunnleggande redsla i alle menneske. Eg trur dei aller fleste nordmenn framleis ber i seg eit sterkt behov for å klassifisere menneska, inkludert seg sjølve, sette oss i riktig bås slik at vi har ei slags oversikt. For det er per definisjon nokså farleg å møte folk. Den mest krevjande situasjonen eg har vore i, må vere min fyrste Aschehougs hagefest. Eg kom dit åleine og gjekk stort sett rundt åleine, sjølv om eg hadde eit eige bord der redaktøren min stod. Eg oppdaga tidleg at eg måtte ha ein plan, for eit møte med eit menneske vara berre eit par minutt, og hadde eg ikkje eit nytt mål klart, ville eg bli ståande tydeleg forlaten og nettopp avvist, medan dei andre svirra rundt og helste på nye og nye og nye menneske. Eigentleg, så fort eg hadde sagt namnet mitt, begynte personen eg helste på, å virre med blikket, for namnet var ukjent. Kvelden vart avslutta på Litteraturhuset, og eg var sliten inn til mergen då redaktøren min greip tak i meg og sa at eg måtte helse på ein mann. Han var triveleg, veldig laidback, og eg begynte å lure på kvifor det var så behageleg å prate med han. Det viste seg at han var musikar. Så vi prata litt musikk.

– Spelar du gitar? – Bass. – Å ja. Spelar du i fleire band? – Nei, jeg spiller i et band som heter DumDum Boys.

Det var dråpen. Mi manglande evne til å hugse namn og kjenne att ansikt når eg ikkje har prata med vedkommande, litt for mykje å drikke og altfor mykje folk i løpet av kort tid gjorde at eg knakk fullstendig saman og ikkje greidde slutte å le. Bassisten trekte seg sakte bakover i rommet før han gjekk på do. Eg hadde møtt ein av ungdomstidas store heltar, og eg hadde køyrt møtet rett i grøfta. Eg håpar verkeleg at han var veldig tissetrengt, og at det var difor og berre difor han forsvann, men eg er redd eg fekk han til å kjenne seg veldig dum. Og det er jo det vi risikerer heile tida i møte med andre, vi risikerer å framstå som dumme, og vi risikerer å få andre til å kjenne seg udugelege. Og likevel er det i møte vi faktisk blir til. For det er i møte vi blir spegla og kan sjå oss sjølve, både som feiande flotte og som store taparar. Eg gjekk attende til hotellet etter det vesle møtet og begynte å sjå fram til heimreisa.

Eg treng ein balanse av menneske i livet mitt. Eg treng mykje liv og røre, og så treng eg plutseleg stillheit.

I min siste roman Det som nesten er sant (2017) blir vi kjente med ein gamal mann som vaks opp under krigen. Far hans var ein drøymar, ein som tenkte litt for langt og breitt for eit «trongt» liv på ein liten gard på Vestlandet:

Denne faren tar til slutt eit val. Han vel seg bort frå alt, frå familien, frå samfunnet og frå verda. Mangel på ei grunnleggande kjensle av tilhøyrsel i sitt eige liv gjer at ein gjerne vel bort alt som kan minne om denne mangelen, til og med dei aller næraste. På denne måten får ein i alle fall ei kjensle av kontroll. Ein slepp unna frykta for å bli avvist og treng berre å ha kontroll over seg og sitt.

Her på Ål har eg bygd meg ei kjensle av lokal tilhøyrsel i møte med kollegaene mine og vener og kjente, men det er ikkje alltid eg likar det. Difor byggjer eg òg ein eigen identitet i opposisjon mot mitt lokale miljø og i ei slags avstandsforelsking til byar. Og når eg rømmer for å tilfredsstille denne forelskinga, har eg ei helg eller ei veke i ein slags merkeleg menneskerus før eg blir meir åling enn eg trudde var mogeleg, og karar meg heim att til folketomme gater og stille sofakveldar.

Om nøyaktig seksten dagar set eg meg på toget att, og eg kan knapt vente.