Urpremiere: Elvesandjegeren

­

– Kva vil du gjere, da? sa eg.
Ho trekte på skuldrene.
– Kjøre ein tur, berre, sa ho.
Eg nikka.
Det gjekk ei stund utan at vi sa noko. Da vi kom til Kregnesodden, svinga eg ut til sida og vart sittande og sjå ned mot elvebredda.

– Kva er det? sa Marit.

– Eg ser etter lupinar, sa eg. – Men det er for mykje skog. Ho sa ikkje noko, ho såg berre rart på meg. Eg smilte.

– Rett der borte finst det ei utryddingstrua bille som heiter elvesandjeger, sa eg. – Og lupinar er ein av grunnane til at
ho er i ferd med å forsvinne, dei spreier seg frykteleg fort og overalt og fører til at leveområda til elvesandjegeren gror igjen. Folk tenker ikkje på det når dei plantar lupinar i hagane sine. Det gjorde ikkje Statens vegvesen heller da dei pynta opp langsmed vegane våre for nokre år sidan.

– Kvifor er det lov å plante lupinar, da? sa Marit.

– Det er ikkje lov lenger, det vart forbode for eit par år sidan, sa eg. – Men lupinar er veldig vanskelege å bli kvitt, det krev veldig mykje arbeid.

Eg løfta den eine handa frå rattet og peikte. – Litt lenger den vegen ligg Kregnesteigen, det har hatt den største bestanden av elvesandjeger langs heile Gaula, og der har vi avtale med Øya vidaregåande skole om at elevane kjem og lukar lupinar. Men dei må komme kvart år for å halde området opent.

Marit sa ikkje noko.

– Så det fortel litt om kor sårbart eit økosystem er, sa eg. – Og om kor risikabelt det er å spreie eller sette ut framande artar i naturen, kor forsiktig ein må vere. Du veit, for kvar generasjon blir kvar enkelt art litt betre tilpassa miljøet dei lever i, slik har det vore i tusenar av år, og slik er det enno, det er derfor artane i eit økosystem lever så godt saman, ikkje sant, i den forstand at kvar enkelt art er avhengig av dei andre artane for å overleve. Og når vi menneske fører nye artar inn i økosystemet, øydelegg vi balansen. Gamle artar blir utkonkurrerte, dei blir etne, eller dei døyr på grunn av sjukdommar som dei nye artane fører med seg. Slik har det alltid vore, for så vidt, men det er likevel heilt annleis i dag enn før. Vi reiser meir over landegrensene, vi importerer og eksporterer varer i ein heilt annan skala enn før, vi har meir kontakt, ganske enkelt. Og heile tida følger det med blindpassasjerar. Eit frø her, eit virus der, nokre framande fiskar i ballastvatnet på ein båt. Og så har du klimakrisa i tillegg, sa eg, den globale oppvarminga gjer at artar flyktar stadig lenger mot nord, fordi det blir altfor varmt i sør. Folk har ikkje tatt det innover seg enno, men vi lever rett og slett midt i eit enormt eksperiment vi ikkje har peiling på kor endar.

Eg opna munnen og skulle til å fortsette, men eg tok meg plutseleg i at eg var i ferd med å bli for engasjert, så eg lukka han med ein gong igjen, det passa seg liksom ikkje å la seg rive med slik, ikkje etter det eg nettopp hadde gjort. Dessutan hadde ho sannsynlegvis fått nok allereie, ho brukte å gå fort lei av «foredraga mine», som ho kalla det.

– Ja ja, sa eg, og så kasta eg eit blikk i sidespegelen og skulle til å kjøre vidare.

– Kan vi ikkje gå ned til elva og sjå, da? sa Marit. – Om vi ser lupinar, meiner eg.

Eg såg på henne og smilte.
– Vi treng ikkje det for mi skyld, sa eg.
– Ikkje for di skyld, sa ho. – For elvesandjegeren si skyld.
Eg lo. Ho såg på meg og smilte.
– Seriøst? sa eg.
– Ja! sa ho.
Eg la fingeren på den raude knappen som løyste bilbeltet, men eg venta med å trykke ned, eg vart sittande og sjå på henne. – Ja! sa ho ein gong til. – Herregud!
Eg lo igjen.
– Ok, kom igjen, sa eg.

Vi følgde stien gjennom skogen og gjekk ned på den lange, kvite sandstranda. Marit lurte på om det var berre her elvesandjegeren fanst, og eg fortalde at det var det ikkje, den fanst på fem forskjellige stader i Norge, men den hadde vore i tilbakegang over lang tid og kom til å forsvinne heilt om vi ikkje tok grep. Lupinar var éin ting, vegbygging, oppdyrking og ikkje minst vassdragsutbygging var enda større truslar, elvesandjegeren var nemleg avhengig av at elver fekk renne fritt, lage svingar og flomløp og sette igjen grus og sand, sånn som her, sa eg og nikka framfor oss, den lagar larvehol og lever i og på sand som dette. Marit sa ikkje noko, ho stod og såg ned i sanden. Eg sette meg ned på huk. No må eg ikkje bli for engasjert igjen, tenkte eg. Eg løfta opp ein neve sand og lét alt saman renne ut mellom fingrane, det kilte.

– Eg synest det er rart å tenke på at det lever eit dyr som er utryddingstrua ... her, sa ho. – Det er liksom sånt som skjer berre i Amazonas.

Eg smilte.

– Det lever over 90 trua insekttypar berre ved denne elva, sa eg.
Ho snudde seg mot meg, ho sa ingenting, ho såg på meg samtidig som ho prøvde å ta inn over seg det eg nettopp hadde sagt, det såg iallfall slik ut. Eg måtte ta meg saman for å skjule kor glad eg vart da eg såg det.Vi har ikkje vore så nær kvarandre på lenge, tenkte eg.